Η ανθρώπινη συμπεριφορά σε καταστροφές: Μύθοι, αλήθειες, και ο βασικός ρόλος της επικοινωνίας

Γράφει ο Δρ. Ευάγγελος Ντόντης, Λέκτορας Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Τμήμα Ψυχολογίας, Κοινωνιολογίας και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Canterbury Christ Church της Αγγλίας.

Εικόνα. Ο Μεσογειακός Κυκλώνας που επηρέασε τη χώρα μας μεταξύ 28 και 30 Σεπτεμβρίου 2018. Το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών ονόμασε τον κυκλώνα "Ξενοφών".

"Τα τελευταία χρόνια έλαβε χώρα στην Ελλάδα μια σειρά από φονικές καταστροφές. Το 2017 η Μάνδρα Αττικής χτυπήθηκε από πλημμύρες, το καλοκαίρι του 2018 το Μάτι Αττικής καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από πυρκαγιές, ενώ ένας Μεσογειακός Κυκλώνας πέρασε από την Ελλάδα τον Σεπτέμβρη του 2018 (Εικόνα).

Επίτηδες δεν χρησιμοποιώ τον όρο «φυσικές» για να χαρακτηρίσω τις συγκεκριμένες καταστροφές, μιας και το εάν τα φαινόμενα αυτά θα αποβούν καταστροφικά δεν εξαρτάται από τον φυσικό τους χαρακτήρα (εάν παραδείγματος χάριν θα υπάρξουν ισχυρές βροχοπτώσεις), αλλά από τα επίπεδα προετοιμασίας και την ύπαρξη των κατάλληλων υλικοτεχνικών υποδομών. Π.χ μια κοινότητα με κατάλληλες υποδομές θα αντιμετωπίσει επαρκώς ένα έντονο φυσικό φαινόμενο.

Όσον αφορά την ανθρώπινη συμπεριφορά, εάν μελετήσουμε τον καθημερινό λόγο θα βρούμε ένα σύνολο από λανθασμένες αντιλήψεις, όπως ό,τι ο κόσμος «πανικοβάλλεται», πως ο φόβος «εξαπλώνεται» άκριτα ανάμεσα στο πλήθος, ή πως ο κόσμος «παγώνει και αδυνατεί να βοηθήσει τον εαυτό του και τους τριγύρω». Παρόλα αυτά, αυτοί οι μύθοι έχουν καταρριφθεί ήδη από το ’60. Ο πανικός (ως παράλογη συμπεριφορά) είναι μια πολύ σπάνια αντίδραση μεμονωμένων ατόμων, ενώ η γρήγορη φυγή προς ασφαλή κατεύθυνση είναι μια σωστή αντίδραση που μπορεί να σώσει ζωές. Αντιθέτως, μια πολύ συχνή αντίδραση είναι η δημιουργία ομάδων πολιτών και η συλλογική παροχή βοήθειας σε όσους την χρειάζονται. Οι θάνατοι άλλωστε συχνά δεν οφείλονται στην παράλογη συμπεριφορά του κόσμου, αλλά στην έλλειψη προετοιμασίας και σε δομικές ανεπάρκειες όπως το κλείσιμο ή η μη ύπαρξη εξόδων ασφαλείας, σε αυθαίρετα κτίσματα, περίφραξη δρόμων κτλ. Η απόδοση των θανάτων στην ψυχολογία του ανθρώπου συνήθως χρησιμοποιείται για να απομακρύνει την απόδοση και ανάληψη της ευθύνης από τους πραγματικούς υπαίτιους.

Παρόλο που οι μύθοι περί παράλογης ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν υφίστανται, το πρόβλημα δημιουργείται όταν τέτοιες λανθασμένες αντιλήψεις υιοθετούνται από τις Αρχές. Όταν οι αρχές αντιλαμβάνονται τους πολίτες ως ικανούς να διαχειριστούν πληροφορίες και να ανταπεξέλθουν σε κινδύνους, τότε ενδέχεται να διαχειριστούν τα εκάστοτε φαινόμενα ανοιχτά, προσφέροντας πληροφορίες και οδηγίες. Αν όμως οι αρχές αντιλαμβάνονται τους πολίτες ως επιρρεπείς σε πανικό, τότε μπορούν να τους αντιμετωπίσουν λαμβάνοντας αμυντική στάση αποκρύπτοντας πληροφορίες.

Η έλλειψη πληροφοριών μπορεί να προκαλέσει αύξηση τους στρες και της ανησυχίας. Αντιθέτως, η παροχή πληροφοριών ενισχύει την αποτελεσματικότητα που θεωρούν πως έχουν οι πολίτες για να δράσουν ατομικά και συλλογικά. Επίσης η ανοιχτή επικοινωνία μπορεί να αυξήσει την εμπιστοσύνη των πολιτών προς τις αρχές. Άλλωστε, η επικοινωνία από μόνη της δεν είναι αρκετή, αλλά οι πληροφορίες είναι αναγκαίο να λαμβάνονται ως έγκυρες και έγκαιρες και προερχόμενες από αξιόπιστες πηγές, και να στοχεύουν σε συγκεκριμένες δράσεις. H δημιουργία εμπιστοσύνης μεταξύ Aρχών και του κοινού σε βάθος χρόνου μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμη όσον αφορά την προετοιμασία για ενδεχόμενες καταστροφές, την υιοθεσία οδηγιών και προτεινόμενων συμπεριφορών, και την αποφυγή διενέξεων.

Συνοπτικά, οι Aρχές θα πρέπει να είναι ενήμερες όσον αφορά τους μύθους και την πραγματικότητα της ανθρώπινης ψυχολογίας, μιας και το πώς θεωρούμε πως θα συμπεριφερθούν οι άνθρωποι κάτω από ορισμένες συνθήκες θα επηρεάσει και το πώς θα ανταποκριθούμε σε αυτές.

Δεύτερον, είναι λοιπόν αναγκαίο για τις Aρχές να έχουν ένα θετικό και έμπιστο προφίλ προς το κοινό, να παρέχουν έγκαιρες και αξιόπιστες πληροφορίες, και να αντιμετωπίζουν το κοινό ως ικανό να διαχειριστεί τα στοιχεία που του δίνονται, καθώς και να λάβει καλύτερα μέτρα προφύλαξης. Για παράδειγμα είναι θετική η κίνηση του Meteo.gr ακολουθώντας το Βρετανικό Met Office να δίνει ονόματα σε καιρικά φαινόμενα που δύνανται να έχουν ισχυρές επιπτώσεις (π.χ. Κυκλώνας Ξενοφών). Η συγκεκριμένη πρακτική αποσκοπεί στην ενίσχυση της επίγνωσης του κοινού για τους κινδύνους που ενέχουν οι καταστροφές, στην αποφυγή συγχύσεων, και την ασφάλεια του κοινού."